ROZMOWA Z DZIEĆMI O WOJNIE
Atak na Ukrainę wywołał wiele emocji, w tym gniew, strach, niepokój, zmartwienie i dezorientację. Stworzył również obawy o bezpieczeństwo w naszym kraju. Rodzice, nauczyciele, opiekunowie mogą martwić się o bliskich, którzy są bezpośrednio dotknięci wojną, w tym tych, którzy mieszkają w obszarze dotkniętym wojną; tych, którzy odwiedzali Ukrainę i próbują wrócić; lub tych, którzy wykonują swoją pracę w ramach służby wojskowej, w ramach rządu lub organizacji humanitarnej. Konsekwencje te mogą prowadzić do dodatkowych zmartwień rodzin, które już zmagały się z pandemią.
Większość dzieci dowie się o wojnie i jej konsekwencjach za pośrednictwem mediów lub mediów społecznościowych. Zarówno opiekunowie, jak i dzieci mogą mieć trudności ze zrozumieniem tego, co widzą i słyszą. Dzieci w każdym wieku będą zwracać się o pomoc i wskazówki do zaufanych dorosłych.
Rodzice i opiekunowie mogą pomóc w poruszaniu się po tym, co widzą i słyszą, prowadząc z nimi rozmowy, uznając i akceptując ich uczucia i znajdując sposoby na wspólne radzenie sobie.
POTENCJALNY WPŁYW WOJNY I ROZWAŻANIA
Dla niektórych dzieci i rodzin wojna może służyć jako przypomnienie własnej traumy lub straty. Może to skutkować uczuciem smutku, strachu i bezradności, zmartwieniem związanym z rozłąką, wzmożoną aktywnością, a także możliwymi zakłóceniami snu, apetytu i zdolności do koncentracji. Opiekunowie mogą zapewnić wsparcie dzieciom poprzez 1) poznanie typowych reakcji na traumę; 2) oferowanie komfortu i otuchy; oraz 3) znajdowanie okazji do nawiązywania kontaktów z rodziną i innymi ważnymi w ich życiu osobami.
REAKCJE NA TRAUMĘ W ROŻNYM WIEKU
Jednym z celów rodzicielstwa jest tworzenie dzieciom warunków do rozwoju i pomoc w jak najlepszym funkcjonowaniu. Rodzice chcą ochronić swoje dzieci przed niebezpieczeństwem, kiedy tylko jest to możliwe. Gdy niebezpieczeństwo zagraża życiu lub grozi poważnymi obrażeniami, staje się dla dzieci wydarzeniem potencjalnie traumatycznym. Rozumiejąc, w jaki sposób dzieci doświadczają traumatycznych wydarzeń i w jaki sposób wyrażają swój utrzymujący się niepokój z powodu tego doświadczenia, rodzice, nauczyciele, lekarze, społeczeństwo mogą pomagać im w tym trudnym czasie. Celem jest przywrócenie równowagi w życiu tych dzieci i ich rodzin.
JAK DZIECI MOGĄ REAGOWAĆ
To, w jaki sposób dzieci doświadczają traumatycznych wydarzeń i jak wyrażają swój długotrwały niepokój, zależy w dużej mierze od wieku i poziomu rozwoju dzieci.
Dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym narażone na traumatyczne wydarzenie mogą odczuwać poczucie bezradności, niepewność, czy istnieje ciągłe niebezpieczeństwo, ogólny strach, który wykracza poza traumatyczne wydarzenie i obejmuje inne aspekty ich życia, oraz trudności w opisaniu słowami tego, co ich dręczy lub czego doświadczają emocjonalnie.
Poczucie bezradności i niepokoju często wyraża się utratą nabytych wcześniej umiejętności rozwojowych. Dzieci, które doświadczają traumatycznych wydarzeń, mogą nie być w stanie samodzielnie zasnąć lub mogą nie być w stanie rozstać się z rodzicami w przedszkolu czy w szkole. Dzieci, które mogły odważyć się bawić na podwórku przed traumatycznym wydarzeniem, teraz mogą nie chcieć bawić się pod nieobecność członka rodziny. Często dzieci tracą pewne umiejętności mówienia i korzystania z toalety lub niepokoją je koszmary, lub strach przed zaśnięciem. W wielu przypadkach dzieci mogą angażować się w traumatyczną zabawę – powtarzalną formę zabawy, która może reprezentować ciągłe skupienie na traumatycznym wydarzeniu lub próbę zmiany negatywnego wyniku traumatycznego wydarzenia. W przypadku dzieci w wieku szkolnym traumatyczne przeżycie może wywołać uczucie ciągłej troski o własne bezpieczeństwo i bezpieczeństwo innych w szkole lub rodzinie.
Często odczuwają poczucie winy lub wstydu z powodu tego, co zrobili lub czego nie zrobili podczas traumatycznego wydarzenia. Dzieci w wieku szkolnym mogą nieustannie opowiadać o traumatycznym wydarzeniu lub mogą opisywać, że są przytłoczone uczuciem strachu lub smutku.
Traumatyczne doświadczenie może również zagrozić realizacji zadań rozwojowych dzieci w wieku szkolnym. Dzieci w tym wieku mogą wykazywać zaburzenia snu, które mogą obejmować trudności z zasypianiem, strach przed samotnym snem lub częste koszmary senne. Nauczyciele często zauważają, że te dzieci mają większe trudności z koncentracją i nauką w szkole. Dzieci w tym wieku, po traumatycznym wydarzeniu, mogą skarżyć się na bóle głowy i brzucha bez wyraźnej przyczyny, a niektóre dzieci zachowują się niezwykle lekkomyślnie lub agresywnie.
Młodzież wystawiona na traumatyczne wydarzenie czuje się skrępowana swoimi reakcjami emocjonalnymi na to wydarzenie. Uczucia strachu, bezbronności i troski o to, że zostaną nazwani „nienormalnymi” lub różniącymi się od rówieśników, mogą powodować, że nastolatki dystansują się rodziny i przyjaciół. Młodzież często odczuwa wstyd i poczucie winy z powodu traumatycznego wydarzenia i może wyrażać fantazje o odwecie i zemście. Traumatyczne wydarzenie dla nastolatków może spowodować radykalną zmianę w sposobie myślenia tych dzieci o świecie. Niektóre nastolatki angażują się w zachowania autodestrukcyjne lub zachowania podatne na wypadki.
JAK POMÓC
Zaangażowanie rodziny, nauczycieli, lekarzy, szkoły i społeczności ma kluczowe znaczenie we wspieraniu dzieci w obliczu emocjonalnych i fizycznych wyzwań, przed którymi stają po ekspozycji na traumatyczne wydarzenie. Dla małych dzieci rodzice mogą zaoferować nieocenione wsparcie, zapewniając komfort, odpoczynek i możliwość zabawy lub rysowania. Rodzice mogą być dostępni, aby zapewnić, że dzieci są bezpieczne. Pomoc rodzicom, rodzinie i nauczycielom pomaga dzieciom w werbalizacji swoich uczuć, aby nie czuły się samotne ze swoimi emocjami. Zapewnienie spójnej opieki poprzez zapewnienie, że dzieci są odbierane ze szkoły w przewidzianym czasie oraz poprzez informowanie dzieci o miejscu pobytu rodziców, może zapewnić poczucie bezpieczeństwa dzieciom, które niedawno przeżyły traumatyczne wydarzenie. Może również być tak, że rodzice, rodzina, opiekunowie i nauczyciele będą musieli tolerować regresję w zadaniach rozwojowych przez pewien czas po traumatycznym wydarzeniu.
Starsze dzieci będą również potrzebowały zachęty do wyrażania lęków, smutku i złości we wspierającym środowisku rodziny. Dzieci w wieku szkolnym mogą wymagać zachęty do omówienia swoich zmartwień z członkami rodziny. Ważne jest, aby uznać normalność ich uczuć i skorygować wszelkie zniekształcenia traumatycznych wydarzeń, które wyrażają. Rodzice mogą być nieocenieni we wspieraniu swoich dzieci w zgłaszaniu nauczycielom, gdy ich myśli i uczucia przeszkadzają im w koncentracji i nauce.
W przypadku nastolatków, którzy przeżyli traumatyczne wydarzenie, rodzina może zachęcić do dyskusji na temat tego wydarzenia i jego odczuć oraz oczekiwań. Rodzice mogą omówić oczekiwane napięcie w relacjach z rodziną i rówieśnikami oraz zaoferować wsparcie w tych wyzwaniach. Ważne jest aby pomóc nastolatkom zrozumieć „odgrywanie” zachowań jako próby wyrażenia gniewu z powodu traumatycznych wydarzeń. Ważne może być również omówienie myśli o zemście po akcie przemocy, zajęcie się realistycznymi konsekwencjami działań i pomoc w sformułowaniu konstruktywnych alternatyw, które zmniejszą poczucie bezradności, które mogą doświadczać nastolatki.
Kiedy dzieci doświadczają traumatycznego wydarzenia, dotyka to całą rodzinę. Często członkowie rodziny mają różne doświadczenia związane z wydarzeniem i różne reakcje emocjonalne na traumatyczne wydarzenie (np. pamiętają opowieści o wijnie). Rozpoznawanie doświadczeń innych osób z tego wydarzenia i pomaganie sobie nawzajem w radzeniu sobie z możliwymi uczuciami strachu, bezradności, gniewu, a nawet poczucia winy z powodu niemożności ochrony dzieci przed traumatycznym doświadczeniem, jest ważnym elementem powrotu do zdrowia emocjonalnego rodziny.
Ponadto, rodziny, które mają bliskich na Ukrainie i w okolicach, mogą potrzebować dodatkowego czasu, aby omówić obawy dzieci związane z bezpieczeństwem ich bliskich i przyjaciół oraz przyznać, jak niepewność i zmartwienie mogą dotyczyć całej rodziny. Dla ogólnego radzenia sobie znalezienie czasu na przerwę od śledzenia newsów i zaangażowanie się w inne zajęcia jest ważne.
Rozmowa z dziećmi o wojnie
Rozpocznij rozmowę
Sprawdź, pytając, co Twoje dzieci wiedzą o tej sytuacji. Większość dzieci i nastolatków w wieku szkolnym słyszała coś z mediów, mediów społecznościowych, nauczycieli lub rówieśników.
NIE zakładaj, że wiesz, co myślą lub czują twoje dzieci. Zapytaj, jak się czują w związku z tym, co dzieje się na Ukrainie i odpowiedz na ich obawy. Pamiętaj, że ich zmartwienia i uczucia mogą nie być tym, o czym myślisz. Potwierdź uczucia, które dzielą twoje dzieci („masz prawo tak się czuć”). Zaplanuj kilka rozmów, jeśli dzieci mają dużo pytań lub gdy sytuacja się zmienia. Aktualizowanie informacji, gdy zachodzą zmiany, pomaga dzieciom wiedzieć, że jesteś otwarty na rozmowę o trudnych sytuacjach.
Wyjaśnij wszelkie nieporozumienia
Słuchaj i zadawaj pytania, aby dowiedzieć się, czy twoje dzieci dokładnie rozumieją sytuację. Mogą myśleć, że są zagrożone, kiedy tak nie jest.
Powszechne są różne perspektywy i dezinformacja na temat wojny. Rodziny mieszkające w rejonach zagrożonych mogą otrzymywać różne wiadomości. Wyjaśnij wszelkie dezinformacje, które Twoje dzieci mogły usłyszeć. Omów ze starszymi dziećmi złożoność sytuacji i potencjalne skutki. Porozmawiaj w gronie rodziny, czy istnieją aspekty obecnej sytuacji, które chcesz wspólnie wesprzeć lub zbadać (np. przekazanie darowizn, zakup jedzenia, środków pomocy, pomoc wolontariacka). Wydarzenia na Ukrainie również mogą być mylące dla dorosłych. Zbieraj informacje z zaufanych źródeł, aby móc odpowiadać na pytania dzieci; może to zwiększyć twoją pewność w odpowiadaniu na ich pytania, gdy zaczynasz rozmowę. Zaakceptuj sytuacje gdy sam/a nie jesteś pewien odpowiedzi – to w porządku. Sytuacja się zmienia. Niech dzieci wiedzą, że doceniasz to pytanie i że możecie wspólnie znaleźć odpowiedź.
Podaj kontekst
Młodsze dzieci słyszące o wojnie mogą martwić się o własne bezpieczeństwo. Porozmawiaj z nimi, gdzie jest wojna. Młodzi dorośli i starsze nastolatki mogą zastanawiać się nad poborem lub mogą wykazywać zainteresowanie wstąpieniem do wojska. Odpowiadaj na ich pytania i odpowiednio je wspieraj. Pomóż dzieciom zidentyfikować założenia, jakie mogą mieć na temat innych, na podstawie ich narodowości, miejsca urodzenia lub używanych języków. Opiekunowie i personel szkoły powinni zapewnić, że wszystkie dzieci są traktowane z szacunkiem.
Monitoruj rozmowy dorosłych
Zachowaj ostrożność podczas omawiania wojny w obecności młodszych dzieci. Dzieci często słuchają, gdy dorośli są nieświadomi i mogą błędnie rozumieć to, co słyszą, a uzupełnianie pustych miejsc większą liczbą nieścisłości może zwiększyć ich cierpienie (smutek, niepokój).
Monitoruj ton swoich rozmów, ponieważ wyrażanie poglądów w gniewie lub w agresywny sposób może wystraszyć małe dzieci. Zachowaj spokój (na ile to możliwe) rozmawiając o wojnie w słowach zrozumiałych dla małych dzieci. Monitoruj wyrażanie zmartwień i obaw dotyczących ekonomicznego wpływu wojny na twoją rodzinę, ponieważ twoje obawy mogą być nieumyślnie przekazywane dzieciom.
JAK WSPIERAĆ ODPORNOŚĆ
Zwiększenie kontaktu: Rodziny mogą czerpać korzyści ze spędzania większej ilości czasu razem, zapewniania dodatkowej otuchy i przytulania. Na przykład skontaktuj się z rodzinami/przyjaciółmi w okolicy i sprawdź, jak sobie radzą i czego potrzebują w tych stresujących czasach.
Podkreśl znacznie wolontariuszy/osób pomagających: Opiekunowie mogą wspierać dzieci, podkreślając wiele sposobów, w jakie ludzie pracują na rzecz osób dotkniętych wojną i zakończenia konfliktu. Jeśli dzieci chcą pomóc osobom dotkniętym wojną, zastanów się nad takimi sposobami, jak wysyłanie listów, wysyłanie darowizn do sprawdzonych organizacji charytatywnych, wspieranie lokalnych organizacji lub uczestniczenie w zajęciach oferowanych m.in. przez organizacje społeczne, kościół.
Trzymaj się rutyny: w sytuacjach stresowych rutyna może być pocieszająca dla dzieci i nastolatków. W miarę możliwości trzymaj się rutyny i harmonogramów w obliczu bieżących wydarzeń. Daje to poczucie kontroli.
Okazuj cierpliwość: w chwilach stresu dzieci i nastolatki mogą mieć więcej trudności związanych z ich zachowaniem, koncentracją i uwagą. Opiekunowie mogą zaoferować opiekę, cierpliwość i miłość dzieciom i sobie, uznając, że każdy może być dotknięty i każdemu może być trudno. Pamiętaj, że tak jak jesteś wyjątkowo cierpliwy i troszczysz się o swoje dzieci, musisz być cierpliwy i miły dla siebie, ponieważ wszyscy możemy odczuwać w tym czasie zwiększony stres.
TEST PRZYGOTOWANY NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW z THE NATIONAL CHILD TRAUMATIC STRESS NETWORK, źródło: https://www.nctsn.org/
Autor
Dr Monika Baryła-Matejczuk
Koordynator i autor koncepcji projektu „E-MOTION. Projekt wysokiej wrażliwości”. Autorka książki „Ponadstandardowi nauczyciele. Psychologiczne uwarunkowania zróżnicowanej aktywności zawodowej nauczycieli”. Przygotowuje i realizuje krajowe i międzynarodowe projekty naukowe i wdrożeniowe, współpracuje z Centrum Diagnozy i Terapii. Jest autorką publikacji z obszaru osobistego i profesjonalnego funkcjonowania nauczycieli, wrażliwości przetwarzania sensorycznego, jakość relacji (małżeńskich i kohabitacyjnych), psychologii pozytywnej, psychoprofilaktyki i pomocy psychologicznej. Opracowała polską adaptację skali Highly Sensitive Persona Scale, a także Highly Sensitive Child. W pracy psychologa i badacza koncentruje się na zasobach człowieka, jego potencjale, potrzebach i możliwościach, na holistycznym podejściu do człowieka w rozumieniu psychologii humanistycznej i psychologii pozytywnej.
